سلف در لغت به معنی متقدم و سابق است. و در اصطلاح علمای علم کلام و ملل و نحل بر صحابه و تابعین و نیز تابعین تابعین اطلاق می‏شود، بلکه به علمای اسلامی در سه قرن نخست هجری سلف گفته می‏شود و گاهی از نخستین تابعیان به سلف صالح تعبیر می‏شود. (1)

شهرستانی از مالک بن انس (متوفای 179 ه ق) ، سفیان ثوری (متوفای 161 ه ق) ، احمد بن حنبل (متوفای 241 ه ق) و داود بن علی اصفهانی (متوفای 270 ه ق) به عنوان سلف یاد کرده است. (2)

کثریت از سلف در زمینه آیات و احادیث مربوط به صفات الهی به ویژه صفات خبری (3) راه تفویض (4) را برگزیدند؛ و ضمن ایمان به همه آنچه در کتاب و سنت درباره صفات خداوند آمده است از حمل آنها به معانی ظاهری که مستلزم تشبیه است اجتناب کرده‏اند. از این گروه معمولا با عنوان اهل الحدیث یاد می‏شود. احمد بن حنبل (161ـ241) در ضبط و نقل احادیث و اینکه ایمان به همه آنچه در احادیث درباره صفات خداوند آمده لازم است، سعی بلیغی نمود، و با استناد به احادیث، اصول عقاید اسلامی را تدوین کرد.

لذا از او به عنوان «امام اهل الحدیث» یاد می‏شود. چنانکه گاهی تعبیر حنبلیه معادل اصطلاح اهل الحدیث به شمار می‏رود. (5)

احمد بن حنبل که اسم کامل او احمد بن محمد بن حنبل ابو عبدالله شیبانی دائلی است، ایرانی الاصل از شهر مرو و پدرش فرماندار سرخس بود. او در بغداد زاده شد و در طلب علم به کوفه و بصره و مکه و مدینه و یمن و شام و مغرب و الجزایر و عراق و فارس و خراسان سفر کرد . کتابی به نام مسند ابن حنبل در شش جلد بنوشت که محتوی بیش از سی هزار حدیث است و کتابهای دیگری درباره ناسخ و منسوخ و تفسیر قرآن و غیره بنوشت.

وی مردی گندمگون و نیکو روی و بلند قامت بود و جامه سپید می‏پوشید و سر و ریشش را با حنا خضاب می‏کرد.

در زمان مأمون قائل به «قدم قرآن» شد؛ پس از مأمون جانشینش معتصم، او را به محنه دچار ساخت و به زندان افکند. وی بیست و هشت ماه در زندان بماند و در 220 هجری آزاد شد. متوکل عباسی جبران این اهانت را کرد و ابن حنبل را بر دیگر علما مقدم داشت، و جز به مشورت او کار نمی‏کرد.

ابن قیم فتاوی او را در بیست جلد گردآوری نموده است. چون ابن حنبل از اهل حدیث بود توجهی به «رأی» نداشت بالطبع از مخالفان ابو حنیفه به شمار می‏رفت. او گاهی در بین احادیث خود، حدیثهای «ضعیف» را هم آورده و در مسائل دینی و فقهی بیشتر توجه به سلف صالح و صدر اول اسلام داشت.

حنابله، امروزه گروه کثیری نیستند ولی مذهب ایشان تا قرن هشتم در بلاد اسلام رواج فراوان داشت. ابن حنبل از شاگردان شافعی بود سپس از وی جدا شد و مذهب جدیدی ابداع کرد. (6)

نکته جالب توجه در زندگی احمد بن حنبل این است که، تا پیش از او خلیفه راشد بودن امام علی علیه السلام در میان محدثان اهل سنت جا نیفتاده بود و در این قضیه موافق و مخالف وجود داشت، او بود که علی را رسما خلیفه چهارم از خلفای راشد اعلام کرد و با زحمات فراوان توانست مسأله تربیع خلافت را تثبیت کند، و از این طریق با ناصبی‏گری سخت مبارزه نمود و کتاب مناقب الصحابه او بهترین گواه بر این مطلب است.

«حمصی» می‏گوید: وقتی مسأله تربیع از جانب احمد بن حنبل اعلام شد به حضور او رفته و گفتم کار شما طعن بر طلحه و زبیر است، او صورت در هم کشید و گفت: من چه کار با آنان دارم؟ و آنگاه سخنی از عبدالله بن عمر نقل کردم، او در پاسخ گفت: عمر بهتر از فرزندش است، او علی را عضو شورای شش نفره قرار داد، و علی نیز خود را امیر مؤمنان معرفی کرد حالا من بگویم علی امیر مؤمنان نیست؟ (7)

جهت آشنایی بیشتر با منهج فکری اهل حدیث مطالبی را یادآور می‏شویم:

1ـ از مالک بن انس (93ـ179) پیشوای مذهب مالکیه درباره استواء خداوند و عرش سؤال شد وی در پاسخ گفت: «الاستواء معلوم، و الکیفیة مجهوله و الایمان به واجب، و السؤال عنه بدعة» (8) یعنی کسی حق ندارد از معنی استواء خداوند بر عرش سئوال کند و از چگونگی آن آگاه شود گرچه ایمان به آن واجب است.

2ـ از محمد بن ادریس شافعی (150ـ204 ه) پیشوای مذهب شافعیه درباره علم کلام نقل شده که گفته: «اگر انسان به هر کار خلافیـجز شرکـدست بزند بهتر از آن است که به علم کلام بپردازد . من از اصحاب کلام مطالبی شنیده‏ام که گمان نمی‏برم هیچ مسلمانی مثل آنها بگوید». (9)

3ـ احمد بن حنبل نیز پس از بیان اینکه ایمان به قدر و روایاتی که در این باره وارد شده واجب است، و هیچ گونه پرسشی در این باره جایز نیست، توصیه می‏کند که نباید درباره چنین مسائلی با کسی به مناظره پرداخت، و نباید علم جدال را آموخت. (10)

و به همین دلیل است که از نظر اهل الحدیث علم کلام مذموم و نارواست.

تأمل و تحقیق:

1ـ روش تفویض در باب متشابهات قران و سنت و صفات خبری، روش اکثریت صحابه و تابعین بوده، نه اینکه مورد اتفاق همه بوده است؛ چون همانطوری که علامه طباطبائی در المیزان گفته : «روش اهل بیت پیامبر در این باره اثبات و نفی با هم است یعنی تنها به نفی تشبیه اکتفا نکرده، در معنای آیات صفات، تدبر و اعمال نظر کرده‏اند (11)

2ـ نکوهش مطلق علم کلام و بستن راه خرد و عقل، با آیات قرآن که دعوت به تدبر و تعقل می‏کند در تنافی است و سازگار نیست. آنجا که می‏فرماید «ان شر الدواب عند الله الصم البکم الذین لا یعقلون» (12) بدترین جنبندگان کسانی‏اند که چشم و گوش خود را بر حقایق می‏بندند و از عقل و خرد خویش بهره نمی‏گیرند.

و نیز آیه «افلا یتدبرون القرآن ام علی قلوب اقفالها» (13)

و چگونه می‏توان جدال در دین راـ به طور مطلقـ مذموم دانست، در حالی که خداوند به پیامبر گرامی خود دستور می‏دهد تا در کنار روش حکمت و موعظه نیکو از روش جدال احسن نیز استفاده کند: «ادع الی سبیل ربک بالحکمة و الموعظة الحسنة و جادلهم بالتی هی احسن (14)

پی‏نوشتها:
1) النهایة فی غریب الحدیث، ج 2، ص 390
2) ملل و نحل، ج 1، ص 93
3) آن صفات خداوند که قرآن و حدیث از آن گزارش می‏دهد و هرگز عقل به آن راه ندارد مانند «وجه» ، «ید» و «عین»، صورت و دست و چشم و. . .
4) یعنی معانی این آیات را به خداوند واگذار نمودن، چون توان درک حقیقت آن را نداریم
5) اقتباس از فرق و مذاهب کلامی، ص 29، 30 و 169
6) فرهنگ فرق اسلامی، ص 168ـ 169
7) فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی، ج 3، ص 24، به نقل از طبقات الحنابله ، 1/ 393
8) ملل و نحل، ج 1، ص 93
9) همان، ص 38ـ 51
10) اصول السنة، ص 51ـ 52
11) المیزان، ج 14، ص 130
12) انفال/ 22
13) محمد/ 24
14) نحل/ 125